5.4. Wycena aktywów i zobowiązań finansowych

Na moment początkowego ujęcia aktywa finansowe są klasyfikowane do jednej z następujących kategorii:

• wyceniane według zamortyzowanego kosztu,
• wyceniane do wartości godziwej przez inne dochody całkowite,
• wyceniane do wartości godziwej przez wynik finansowy.

Powyższa klasyfikacja zależy od modelu biznesowego w zakresie zarządzania aktywami finansowymi oraz charakterystyki umownych przepływów pieniężnych (tj. „kryterium SPPI”).

Grupa wyodrębnia następujące modele biznesowe:

• model utrzymywane w celu uzyskiwania umownych przepływów pieniężnych,
• model utrzymywane w celu uzyskiwania umownych przepływów pieniężnych i w celu sprzedaży,
• model inny niż model utrzymywane w celu uzyskiwania umownych przepływów pieniężnych oraz model utrzymywane w celu uzyskiwania umownych przepływów pieniężnych i w celu sprzedaży.

Ocena modelu biznesowego ma miejsce przy początkowym ujęciu aktywa. Kryterium modelu biznesowego odnosi się do sposobu, w jaki Grupa zarządza swoimi aktywami finansowymi w celu generowania przepływów pieniężnych.

Grupa dokonuje oceny celu modelu biznesowego, do którego przynależą określone aktywa finansowe z poziomu wyodrębnionych portfeli tych aktywów – przeprowadzenie tej analizy na poziomie portfeli aktywów stanowi wiarygodne odzwierciedlenie sposobu zarządzania działalnością biznesową w zakresie tych aktywów oraz analizy informacji z tej działalności przekazywanych kierownictwu Grupy.

Ocena modelu biznesowego oparta jest o analizę następujących informacji dotyczących portfeli aktywów finansowych:

• przyjętych polityk oraz celów biznesowych w ramach danego portfela oraz ich wykonania w praktyce. W szczególności, ocenie podlega strategia kadry kierowniczej w zakresie pozyskiwania przychodów z tytułu kontraktowych płatności odsetkowych, utrzymywania określonego profilu stóp procentowych portfela, zarządzania luką płynności oraz pozyskiwania przepływów pieniężnych w wyniku sprzedaży aktywów finansowych,
• sposobu, w jaki oceniana jest dochodowość portfela oraz raportowana do Zarządu Banku,
• typów ryzyka, które wpływają na dochodowość i efektywność danego modelu biznesowego (oraz aktywów finansowych utrzymywanych w ramach tego modelu biznesowego) oraz sposobu zarządzania zidentyfikowanymi typami ryzyka,
• sposobu, w jaki wynagradzani są zarządzający działalnością biznesową w ramach danego modelu biznesowego – np. czy wynagrodzenie uzależnione jest od zmian wartości godziwej aktywów finansowych lub wartości pozyskanych kontraktowych przepływów pieniężnych,
• częstotliwości, wartości oraz momentu sprzedaży aktywów finansowych dokonanych we wcześniejszych okresach sprawozdawczych, przyczyn dokonania tych sprzedaży oraz oczekiwań co do przyszłej aktywności sprzedażowej. Jednakże, informacje dotyczące aktywności sprzedażowej analizowane są z uwzględnieniem całościowej oceny realizacji przez Grupę przyjętego sposobu zarządzania aktywami finansowymi oraz generowania przepływów pieniężnych.

Przed podjęciem decyzji o zakwalifikowaniu portfela aktywów finansowych do modelu biznesowego, którego celem jest uzyskiwanie umownych przepływów pieniężnych, Grupa dokonuje przeglądu oraz oceny istotnych i obiektywnych danych ilościowych mających wpływ na przyporządkowanie portfeli aktywów do odpowiedniego modelu biznesowego, w szczególności:

• wartości sprzedaży aktywów finansowych dokonanych w ramach danych portfeli,
• częstotliwości dokonanych sprzedaży aktywów finansowych w ramach danych portfeli,
• analizy oczekiwań, co do planowanych przyszłych wartości sprzedaży aktywów finansowych oraz ich częstotliwości w ramach danych portfeli, analiza ta przeprowadzana jest na podstawie prawdopodobnych scenariuszy działalności biznesowej Grupy w przyszłości

Portfele aktywów finansowych, z których dokonywane są sprzedaże niewynikające ze wzrostu ryzyka kredytowego, spełniają założenia modelu biznesowego, którego celem jest uzyskiwanie umownych przepływów pieniężnych pod warunkiem, że sprzedaże te:

• charakteryzują się niskim wolumenem (nawet przy relatywnie wysokiej częstotliwości dokonywania sprzedaży) lub
• są dokonywane sporadycznie – w wyniku wystąpienia zdarzeń jednorazowych, których ponowne zdarzenie się w przyszłości Grupa, według profesjonalnego osądu, uznaje za mało prawdopodobne (nawet przy relatywnie wysokim wolumenie) lub
• mają one miejsce blisko terminu zapadalności sprzedawanych aktywów finansowych oraz uzyskany z takiej sprzedaży przychód jest zbliżony do wartości pozostałych do uzyskania kontraktowych przepływów pieniężnych, gdyby aktywo finansowe było utrzymywane w portfelu Grupy do pierwotnego terminu zapadalności.

Z analizy wartości sprzedaży wyłączone są sprzedaże:

• wynikające ze wzrostu ryzyka kredytowego aktywów finansowych, niezależnie od ich częstotliwości oraz wolumenu,
• spowodowane zdarzeniami jednorazowymi, których ponowne zdarzenie się w przyszłości Grupa, według profesjonalnego osądu, uznaje za mało prawdopodobne,
• dokonane blisko terminu zapadalności.

Model biznesowy utrzymywane w celu uzyskiwania umownych przepływów pieniężnych i w celu sprzedaży obejmuje portfel aktywów finansowych, którego celem jest w szczególności zarządzanie bieżącymi potrzebami płynnościowymi, utrzymanie założonego profilu rentowości i/lub dopasowanie czasu trwania aktywów i zobowiązań finansowych, a poziomy sprzedaży są wyższe niż dopuszczalne w modelu, którego celem jest uzyskiwanie umownych przepływów pieniężnych.

Model biznesowy inny obejmuje aktywa finansowe przeznaczone do obrotu oraz inne aktywa nie spełniające kryteriów pozwalających zaklasyfikować do modelu biznesowego, którego celem jest uzyskiwanie umownych przepływów pieniężnych lub modelu biznesowego, którego celem jest uzyskiwanie umownych przepływów pieniężnych lub sprzedaż, a uzyskiwanie przepływów pieniężnych z odsetek i kapitału nie jest głównym celem biznesowym.

Na potrzeby dokonania oceny charakterystyki przepływów pieniężnych, „kapitał” definiowany jest jako wartość godziwa aktywa finansowego w momencie początkowego ujęcia. „Odsetki” definiowane są jako odzwierciedlenie wartości pieniądza w czasie oraz ryzyka kredytowego związanego z niespłaconą częścią kapitału oraz innych ryzyk i kosztów związanych ze standardową umową kredytową/papierem wartościowym (np. ryzykiem płynności czy kosztami administracyjnymi) oraz marży.

Podczas dokonywania oceny, czy kontraktowe przepływy pieniężne stanowią jedynie spłaty kapitału oraz odsetek, Grupa poddaje analizie przepływy pieniężne instrumentu wynikające z umowy. Analiza ta uwzględnia ocenę, czy umowa zawiera jakiekolwiek zapisy, które mogłyby zmienić termin dokonywania płatności kontraktowych lub ich kwotę w taki sposób, że z ekonomicznego punktu widzenia, nie będą one stanowiły jedynie spłat kapitału oraz odsetek od niespłaconej części kapitału. Podczas dokonywania tej oceny, Grupa bierze pod uwagę występowanie m.in.:

• zdarzeń warunkowych, które mogą zmienić kwotę lub moment dokonania płatności,
• elementu dźwigni finansowej (np. w konstrukcji oprocentowania występuje mnożnik większy od jedności),
• zapisów w zakresie przedłużenia umowy lub dokonania przedpłaty,
• zapisów ograniczających roszczenie Grupy do przepływów pieniężnych generowanych przez określone aktywa (np. aktywa typu non-recourse),
• cech, które modyfikują odzwierciedlenie wartości pieniądza w czasie – np. niedopasowanie częstotliwości przeszacowania referencyjnej stopy procentowej do jej tenoru.

Test SPPI przeprowadzany jest dla każdego aktywa finansowego zaklasyfikowanego do modelu biznesowego, którego celem jest uzyskiwanie umownych przepływów pieniężnych lub modelu biznesowego, którego celem jest uzyskiwanie umownych przepływów pieniężnych lub sprzedaż na dzień początkowego ujęcia oraz na moment ostatniego istotnego aneksu zmieniającego charakterystykę umownych przepływów pieniężnych.

Grupa przeprowadza test SPPI zbiorczo dla homogenicznych grup produktów standardowych lub na poziomie pojedynczego kontraktu dla produktów niestandardowych.

W przypadku zidentyfikowania modyfikacji wartości pieniądza w czasie w danym składniku aktywów finansowych, Grupa zobowiązana jest do dokonania dodatkowej oceny (tzw. Benchmark Testu) mającej na celu ustalenie, czy przepływy pieniężne wynikające z umowy stanowią jedynie spłatę kwoty głównej i odsetek od kwoty głównej pozostałej do spłaty, poprzez ustalenie, jak różniłyby się (niezdyskontowane) przepływy pieniężne wynikające z umowy od (niezdyskontowanych) przepływów pieniężnych, które powstałyby, gdyby wartość pieniądza w czasie nie została zmodyfikowana (poziom referencyjny przepływów pieniężnych). Przeprowadzanie Benchmark Testu nie jest dopuszczalne w przypadku niektórych cech modyfikujących kontraktowe przepływy pieniężne, jak np. wbudowany element dźwigni.

Dodatkowo Grupa wyodrębnia kategorię aktywów nabytych lub udzielonych z utratą wartości (aktywa POCI – ang. purchased or originated credit-impaired asset). Aktywa POCI to aktywa finansowe, które w momencie początkowego ujęcia mają stwierdzoną utratę wartości. Aktywa finansowe, które zostały zaklasyfikowane jako POCI w momencie początkowego ujęcia, powinny być traktowane jako POCI we wszystkich następnych okresach do momentu ich zaprzestania ujmowania („derecognition”).

Aktywa POCI mogą powstać poprzez:

• nabycie kontraktu spełniającego definicję POCI (np. w wyniku połączenia z inną jednostką lub kupna portfela),
• zawarcie kontraktu, który jest POCI w momencie pierwotnego udzielenia (np. udzielenie kredytu klientowi w złej kondycji finansowej),
• modyfikację kontraktu (np. w toku restrukturyzacji) kwalifikującą ten kontrakt do wyłączenia ze sprawozdania z sytuacji finansowej, w wyniku której powstaje nowy kontrakt spełniający definicję POCI. Warunki kwalifikujące kontrakt do wyłączenia ze sprawozdania z sytuacji finansowej opisano poniżej.

Przy początkowym ujęciu aktywa POCI ujmowane są w sprawozdaniu z sytuacji finansowej w ich wartości godziwej, w szczególności nie posiadają one rozpoznanego odpisu z tytułu ryzyka kredytowego.

Aktywa POCI nie stanowią odrębnej kategorii księgowej aktywów finansowych. Są one klasyfikowane do kategorii księgowych zgodnie z ogólnymi zasadami klasyfikacji aktywów finansowych. Kategorie, w których mogą występować aktywa POCI to kategoria aktywów finansowych wycenianych metodą zamortyzowanego kosztu oraz aktywów finansowych wycenianych do wartości godziwej przez inne całkowite dochody.

W zakresie inwestycji w instrumenty kapitałowe nieprzeznaczone do obrotu, Grupa może dokonać nieodwołalnego wyboru prezentowania zmian w ich wartości godziwej w innych całkowitych dochodach. Grupa podejmuje decyzję w tym zakresie na podstawie indywidualnej analizy każdej z inwestycji. W przypadku skorzystania z opcji wyceny w wartości godziwej przez inne całkowite dochody, zyski i straty z wyceny nigdy nie podlegają reklasyfikacji do rachunku zysków i strat. W przypadku sprzedaży inwestycji kapitałowej wyznaczonej do wyceny przez inne całkowite dochody, zyski/straty z wyceny do wartości godziwej są przenoszone do pozycji „Pozostałe kapitały rezerwowe”.

Inwestycje kapitałowe niewyznaczone do wyceny przez inne całkowite dochody przy początkowym ujęciu wycenia się w wartości godziwej przez wynik finansowy. Zmiany wyceny do wartości godziwej takich inwestycji, jak również wynik ze sprzedaży, ujmuje się w rachunku wyników w pozycji „Wynik na instrumentach finansowych wycenianych w wartości godziwej przez wynik finansowy oraz wynik z pozycji wymiany”.

Dywidendy z tytułu instrumentów kapitałowych, zarówno wycenianych w wartości godziwej przez wynik finansowy, jak i wyznaczonych do wyceny przez inne całkowite dochody, są wykazywane w rachunku zysków i strat w momencie ustanowienia prawa Grupy do otrzymania płatności.

Aktywa finansowe nie ulegają reklasyfikacji w okresach sprawozdawczych następujących po początkowym ujęciu, z wyjątkiem okresu sprawozdawczego następującego po dokonaniu przez Grupę zmiany modelu biznesowego w zakresie zarządzania określonymi aktywami finansowymi.

Przeklasyfikowanie aktywów finansowych ma zastosowanie prospektywnie od dnia przeklasyfikowania – bez przekształcenia rozpoznanych w poprzednich okresach zysków lub strat (w tym zysków lub strat z tytułu utraty wartości) lub przychodów odsetkowych.

Za zmianę modelu biznesowego nie uważa się:

• zmiany zamiarów związanych z konkretnymi aktywami finansowymi (nawet w przypadku znacznych zmian warunków rynkowych),
• tymczasowego zaniku określonego rynku aktywów finansowych,
• przeniesienia aktywów finansowych między segmentami jednostki stosującymi różne modele biznesowe.

Jeżeli warunki umowy aktywa finansowego ulegają zmianie, Grupa dokonuje oceny, czy przepływy pieniężne generowane przez zmodyfikowane aktywo różnią się istotnie od tych generowanych przez to aktywo przed modyfikacją warunków jego umowy. Jeżeli zidentyfikowana zostaje istotna różnica (definiowana poprzez kryteria ilościowe przedstawione poniżej), pierwotne aktywo finansowe zostaje usunięte ze sprawozdania z sytuacji finansowej, a zmodyfikowane aktywo finansowe zostaje ujęte w księgach w jego wartości godziwej.

Przychód lub koszt powstały na dzień ustalenia skutków istotnej modyfikacji rozpoznawany jest w rachunku zysków i strat w pozycji „Zysk (strata) z tytułu zaprzestania ujmowania aktywów i zobowiązań finansowych niewycenianych według wartości godziwej przez wynik finansowy”.

Jeżeli przepływy pieniężne generowane przez zmodyfikowane aktywo finansowe nie są istotnie różne od pierwotnych przepływów pieniężnych, modyfikacja nie powoduje usunięcia aktywa finansowego ze sprawozdania z sytuacji finansowej. W tym przypadku, Grupa oblicza na nowo wartość bilansową brutto aktywa finansowego i ujmuje wynik powstały na modyfikacji nieistotnej w korespondencji z przychodami z tytułu odsetek. Informacje ilościowe dotyczące aktywów finansowych, które podlegały modyfikacji nie powodującej wyłączenia ze sprawozdania z sytuacji finansowej przedstawiono w Nocie 46.2.

Ocena, czy dana modyfikacja aktywów finansowych jest modyfikacją istotną czy nieistotną zależy od spełnienia kryteriów jakościowych i ilościowych.

Grupa przyjęła następujące kryteria jakościowe dla określenia istotnych modyfikacji:

• przewalutowanie, o ile nie wynika z istniejących postanowień umownych lub wymogów obowiązujących regulacji prawnych,
• zmiana (zastąpienie) dłużnika, z wyłączeniem dodania/odejścia solidarnego dłużnika lub przejęcia kredytu w spadku,
• konsolidacja kilku ekspozycji w jedną w ramach aneksu lub umowy ugody/restrukturyzacji.

Wystąpienie przynajmniej jednego w tych kryteriów skutkuje wystąpieniem istotnej modyfikacji.

Grupa przyjęła następujące kryteria ilościowe dla określenia istotnych modyfikacji:

• przedłużenie okresu kredytowania o co najmniej 1 rok i co najmniej podwojenie rezydualnego okresu do zapadalności pierwotnej (spełnienia obu warunków łącznie), lub
• podwyższenie aktualnej kwoty kredytu/limitu kredytowego o co najmniej 10%.

Jeżeli warunki umowy aktywa finansowego są modyfikowane, a modyfikacja nie powoduje usunięcia tego aktywa ze sprawozdania z sytuacji finansowej, określenia, czy ryzyko kredytowe danego składnika aktywów istotnie wzrosło, dokonuje się poprzez porównanie:

• dożywotniego PD na datę sprawozdawczą, opartego na zmodyfikowanych warunkach, z
• dożywotnim PD oszacowanym na podstawie danych obowiązujących na datę początkowego ujęcia i pierwotnych warunków umownych.

W przypadku modyfikacji aktywów finansowych, Grupa analizuje, czy modyfikacja poprawiła lub przywróciła zdolność Grupy do pobierania odsetek i kapitału. W ramach tego procesu Grupa ocenia zdolności płatnicze pożyczkobiorcy w stosunku do zmodyfikowanych warunków umownych.

Składnik aktywów finansowych jest wyłączany ze sprawozdania z sytuacji finansowej w momencie, gdy wygasają umowne prawa do przepływów pieniężnych ze składnika aktywów finansowych lub w momencie, gdy Grupa przenosi umowne prawa do otrzymania przepływów pieniężnych ze składnika aktywów finansowych w transakcji, w której Grupa przenosi zasadniczo całe ryzyko i wszystkie korzyści związane ze składnikiem aktywów finansowych.

Grupa wyłącza należności z tytułu kredytu/pożyczki lub jej części ze sprawozdania z sytuacji finansowej, gdy dokona sprzedaży. Dodatkowo Grupa spisuje należności w ciężar odpisów aktualizacyjnych (całkowicie lub częściowo), gdy nie oczekuje dalszych przepływów dla danej należności z tytułu kredytu/pożyczki (tj. utworzony odpis aktualizujący pokrywa blisko w całości wartość brutto kredytu/pożyczki), a także gdy dokona bezwarunkowego umorzenia wierzytelności.

Wartość kontraktowych przepływów pieniężnych wymaganych umowami aktywów finansowych, które zostały spisane w 2023 roku i nadal podlegają procesom egzekucyjnym na dzień 31 grudnia 2023 roku wynosi 1 388 mln złotych (na dzień 31 grudnia 2022 roku wynosi 674 mln złotych).

Skumulowane zyski lub straty, które zostały wykazane w innych dochodach całkowitych z tytułu instrumentów kapitałowych wyznaczonych do wyceny w wartości godziwej przez inne dochody całkowite nie są ujmowane w rachunku zysków i strat w momencie usunięcia tych instrumentów finansowych ze sprawozdania z sytuacji finansowej.

Grupa wyłącza z ksiąg rachunkowych składnik zobowiązań finansowych lub jego część w przypadku, gdy zobowiązanie wygasło. Zobowiązanie wygasa, gdy obowiązek określony w umowie został wypełniony, umorzony lub wygasł termin jego dochodzenia.

Transakcje repo i reverse-repo oraz transakcje sell-buy back i buy-sell back są operacjami sprzedaży lub kupna papierów wartościowych z udzielonym przyrzeczeniem odkupu lub odsprzedaży w umownym terminie i po określonej cenie.

Transakcje sprzedaży papierów wartościowych z udzielonym przyrzeczeniem odkupu (repo oraz sell-buy back) na moment zawarcia ujmuje się w zobowiązaniach wobec innych banków lub zobowiązaniach wobec klientów, w zależności od kontrahenta transakcji. Zakupione papiery wartościowe z przyrzeczeniem odsprzedaży (reverse-repo oraz buy-sell back) ujmuje się jako należności od banków lub kredyty i pożyczki udzielone klientom, w zależności od kontrahenta transakcji.

Różnica między ceną sprzedaży i odkupu jest traktowana odpowiednio jako koszty/przychody odsetkowe i rozliczana jest w czasie trwania umowy z zastosowaniem efektywnej stopy procentowej.

Pozostałe istotne zasady rachunkowości zostały zaprezentowane w poniższych Notach.