47.3. Ryzyko prawne związane z walutowymi kredytami hipotecznymi w CHF

Grupa uznaje, iż ryzyko prawne dotyczące niespłaconego na dzień 31 grudnia 2021 roku portfela walutowych kredytów hipotecznych w CHF ma wpływ na oczekiwane przepływy pieniężne z tego portfela oraz na poziom oczekiwanej straty kredytowej w rozumieniu MSSF 9 możliwej do poniesienia przez Grupę.

W związku z powyższym, ocena ryzyka kredytowego portfela walutowych kredytów hipotecznych w CHF prowadzona jest w Grupie z uwzględnieniem ryzyka prawnego związanego z tym portfelem. Grupa uznaje, że w odniesieniu do portfela CHF nastąpił istotny wzrost ryzyka kredytowego od daty początkowego ujęcia i klasyfikuje te kredyty do Koszyka 2. Ze względu na niekorzystną linię orzeczniczą sądów, skutkującą istotnym prawdopodobieństwem przegrania sprawy, w przypadku wystąpienia przez klienta z roszczeniem sądowym, kredyty objęte takimi roszczeniami Bank klasyfikuje natomiast do Koszyka 3.

Natomiast, w odniesieniu do spłaconego portfela walutowych kredytów hipotecznych w CHF Grupa stosuje MSR 37 i ujmuje rezerwy alokowane do tej części portfela w pozycji Rezerwy oraz Pozostałe koszty operacyjne, co zostało zaprezentowane odpowiednio w Nocie 37 oraz Nocie 13.

Bank Pekao S.A. nie udziela kredytów w CHF dla ludności od 2003 roku. Niemal cały aktualny portfel kredytów w CHF dla ludności został przejęty przez Bank Pekao S.A. w procesie podziału przez wydzielenie Banku BPH S.A. (kredyty udzielone przed sierpniem 2006 roku).

Na dzień 31 grudnia 2021 roku Grupa posiadała portfel walutowych kredytów hipotecznych w CHF o łącznej wartości bilansowej brutto w kwocie 2 716,5 milionów złotych (tj. 610,7 milionów CHF) względem 2 899 milionów złotych tj. 679,9 milionów CHF) na dzień 31 grudnia 2020 roku.

Poniższe tabele przedstawiają strukturę i jakość portfela kredytów w CHF dla ludności:

Na dzień 31 grudnia 2021 roku średnie LTV dla portfela kredytów hipotecznych w CHF dla ludności należącego do Grupy wyniosło 35,3% (na 31 grudnia 2020 roku 38,1%), przy średnim wskaźniku LTV dla całego portfela kredytów hipotecznych wynoszącym 52,3% (na 31 grudnia 2020 roku 55,8%).

W dniu 3 października 2019 roku Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej „TSUE”) wydał orzeczenie w sprawie kredytu indeksowanego do CHF udzielonego przez inny bank, w którym dokonał wykładni przepisów dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 roku w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich na kanwie umowy kredytu indeksowanego do CHF. TSUE wskazał skutki uznania ewentualnej abuzywności klauzul przeliczeniowych przez sąd krajowy, nie badając jednocześnie w ogóle ewentualnej abuzywności postanowień umownych. TSUE nie przesądził, że w przypadku ustalenia przez sąd krajowy ewentualnej abuzywności automatycznie nastąpić powinno ustalenie przez sąd nieważności całej umowy. Ocena w tym zakresie pozostaje do rozstrzygnięcia przez sąd krajowy, przy czym TSUE nie wykluczył możliwości uzupełnienia luki powstałej w wyniku abuzywności klauzul przeliczeniowych za pomocą krajowych przepisów dyspozytywnych.

Orzeczenie TSUE stanowi ogólne wytyczne dla polskich sądów. Ostateczne rozstrzygnięcia podejmowane przez polskie sądy są dokonywane na podstawie przepisów UE interpretowanych zgodnie z wyrokiem TSUE, mając na uwadze przepisy prawa krajowego i analizę indywidualnych okoliczności każdej sprawy. Jednocześnie trudno mówić o ukształtowanej linii orzeczniczej w sprawach kredytów hipotecznych w CHF, co potwierdzają często wzajemnie wykluczające się orzeczenia sadów powszechnych, a także służące rozwiązaniu wątpliwości sądów zapytania prawne do TSUE i Sądu Najwyższego.

W sposób szczególny należy zwrócić uwagę na wniosek zgłoszony w dniu 29 stycznia 2021 roku przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego do pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego w kwestii rozstrzygnięcia zagadnień prawnych związanych z walutowymi kredytami hipotecznymi w CHF odnoszących się w szczególności do następujących aspektów:

1. czy postanowienia abuzywne odnoszące się do sposobu określania kursu waluty w umowie kredytu indeksowanego lub denominowanego mogą być zastąpione przez przepisy prawa cywilnego, bądź zwyczajowego,
2. czy w razie niemożliwości ustalenia wiążącego strony kursu waluty obcej w umowie kredytu denominowanego umowa może wiązać strony w pozostałym zakresie,
3. czy w razie niemożliwości ustalenia wiążącego strony kursu waluty obcej w umowie kredytu umowa może wiązać strony w pozostałym zakresie,
4. czy w sytuacji unieważnienia umowy kredytowej zastosowanie znajdzie teoria salda czy teoria dwóch kondykcji,
5. co jest momentem określającym rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia w przypadku, gdy bank występuje z roszczeniem względem kredytobiorcy o zwrot wypłaconego kredytu,
6. czy możliwe jest otrzymanie przez banki i kredytobiorców wynagrodzenia za korzystanie ze środków.

W ocenie Grupy orzeczenie Sądu Najwyższego dotyczące powyższych kwestii może mieć istotny wpływ na dalsze ukształtowanie linii orzecznictwa sądowego w tym zakresie. Jednak nie jest pewne, czy i kiedy Izba Cywilna w pełnym składzie podejmie uchwałę w przedmiocie wyżej wymienionych pytań prawnych.

W dniu 7 maja 2021 roku podjęta została przez Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów uchwała, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej zagadnienia prawnego w sprawie III CZP 6/21, wskazująca, że;

• niedozwolone postanowienie umowne (art. 385(1) § 1 k.c.) jest od początku, z mocy samego prawa, dotknięte bezskutecznością na korzyść konsumenta, który może udzielić następczo świadomej i wolnej zgody na to postanowienie i w ten sposób przywrócić mu skuteczność z mocą wsteczną;
• jeżeli bez bezskutecznego postanowienia umowa kredytu nie może wiązać, konsumentowi i kredytodawcy przysługują odrębne roszczenia o zwrot świadczeń pieniężnych spełnionych w wykonaniu tej umowy (art. 410 § 1 w związku z art.405 k.c.). Kredytodawca może żądać zwrotu świadczenia od chwili, w której umowa kredytu stała się trwale bezskuteczna.

Przedmiotowej uchwale nadano moc zasady prawnej wobec czego w zakresie rozstrzygniętych zagadnień jest ona wiążąca w innych sprawach rozpoznawanych przez sądy powszechne, jak również przez Sąd Najwyższy.

Ponadto, obserwowany jest na rynku trend związany z kierowaniem przez sądy powszechne zapytań dotyczących różnego rodzaju powstających wątpliwości do Sądu Najwyższego, co również może wpływać na przyszłe kierunki orzecznictwa sądowego.

Na dzień 31 grudnia 2021 roku przeciwko Grupie toczyło się 1 596 indywidualnych spraw sądowych dotyczących walutowych kredytów hipotecznych w CHF, które zostały udzielone w latach ubiegłych o łącznej wartości przedmiotu sporu w kwocie 459,2 milionów złotych (na dzień 31 grudnia 2020 roku liczba spraw wynosiła 592, a odpowiadająca im wartość przedmiotu sporu 159,7 milionów złotych). Główna przyczyna sporu wskazywana przez powodów dotyczy kwestionowania zapisów umowy kredytu w zakresie stosowania przez Grupę kursów przeliczeniowych i skutkuje roszczeniami dotyczącymi orzeczenia częściowej lub całkowitej nieważności umów kredytowych. W 2021 roku Grupa w sprawach z powództwa kredytobiorców otrzymała 124 niekorzystnych wyroków sądowych, w tym 19 wyroków mających charakter prawomocny oraz 11 korzystnych wyroków sądowych, w tym 4 mające charakter prawomocny (w 2020 roku: 36 niekorzystne wyroki sądowe, w tym 3 wyroki mające charakter prawomocny stwierdzające nieważność umowy kredytu oraz 13 korzystnych wyroków sądowych, w tym 2 wyroki prawomocne oddalające powództwo o ustalenie nieważności umowy kredytu oraz powództwo o zapłatę w związku z nieważnością umowy kredytu).

Na dzień 31 grudnia 2021 roku poziom rezerwy na wyżej wymienione ryzyko prawne związane z umowami kredytów hipotecznych walutowych w CHF oszacowanej przez Grupę wynosił 626,2 milionów złotych i wzrósł o 190,1 milionów złotych względem poziomu tych rezerw na dzień 31 grudnia 2020 roku.

Powyższa kwota obejmuje rezerwę na indywidualne istniejące sprawy sądowe, których stroną jest Grupa w kwocie 266,1 milionów złotych na dzień 31 grudnia 2021 roku (76,1 milionów złotych na dzień 31 grudnia 2020 roku) oraz rezerwę portfelową na pozostałe umowy walutowych kredytów hipotecznych w CHF, które są obciążone ryzykiem prawnym związanym z charakterem tych umów w kwocie 360,1 milionów złotych na dzień 31 grudnia 2021 roku (360,0 milionów złotych na dzień 31 grudnia 2020 roku).

W odniesieniu do rezerwy portfelowej, na dzień 31 grudnia 2021 roku Grupa oparła wyliczenia na 3 możliwych scenariuszach, aby w jak najlepszy sposób uwzględnić w szacunkach różne możliwe rozwiązania, które mogą wystąpić biorąc pod uwagę obecne uwarunkowania w sektorze bankowym.

Wyliczenie rezerwy przeprowadzone przez Grupę na dzień 31 grudnia 2021 roku opierało się na następujących scenariuszach:

• scenariusz bazowy – uznawany jako najbardziej prawdopodobny, gdzie Grupa zakłada, że około 12% kredytobiorców walutowych (posiadających zarówno aktywne, jak i spłacone kredyty, których kapitał początkowy wynosił 1 651 milionów CHF) wniesie pozwy przeciwko Grupie dotyczące kwestionowania umowy kredytowej oraz w którym Grupa dokonuje szacunku prawdopodobieństwa przegrania spraw sądowych, jak również możliwych skutków finansowych w sytuacji przegrania sprawy sądowej przyjmując jako możliwe rozstrzygnięcia:
  • unieważnienie całej umowy walutowego kredytu hipotecznego w CHF w efekcie uznania klauzuli waloryzacyjnej za niedozwoloną,
  • uznanie, że klauzule zawarte w umowie kredytowej stanowią niedozwolone postanowienia umowne skutkujące ustaleniem salda kredytu w PLN oraz pozostawienie oprocentowania kredytu w oparciu o stawkę LIBOR„odfrankowienie”,
  • uznania klauzuli waloryzacyjnej za abuzywną i zastąpienia w jej treści tabeli kursowej Banku przez kurs średni NBP,
  • oddalenia powództwa.

W scenariuszu bazowym na dzień 31 grudnia 2021 roku, Grupa uwzględniła aktualny stan otoczenia makroekonomicznego, w tym obecnie obserwowane kierunki w orzecznictwie sądowym dotyczącym walutowych kredytów hipotecznych w CHF, a także dotychczasową własną oraz obserwowaną na rynku historię pozwów. Ponadto, Grupa dokonała szacunku w zakresie prawdopodobieństwa przegrania spraw spornych i prawdopodobieństw możliwych rozwiązań w sytuacji zaistnienia sporu w oparciu o zaktualizowaną opinię zewnętrznej kancelarii prawnej.

Dodatkowym elementem szacunków w scenariuszu bazowym jest rozkład prawdopodobieństwa możliwego rozstrzygnięcia sprawy spornej, które wiąże się z określonym poziomem straty. Największy udział w możliwych scenariuszach rozstrzygnięć, wynoszący 80% (70% na koniec 2020 roku), Grupa przypisuje unieważnieniu umowy kredytowej. W tym scenariuszu Grupa nie zakłada zawierania ugód z klientami.

• scenariusz ugód – jako możliwy w ocenie Grupy w obecnych uwarunkowaniach rynkowych scenariusz zdarzeń, w którym większość klientów (około 80% wartości portfela) będzie kwalifikować się do skorzystania z opcji ugód z Grupą bazując na rozwiązaniach wdrażanych w sektorze bankowym, zgodnie z propozycją Przewodniczącego Komisji Nadzoru

W scenariuszu ugód skutki finansowe dla Grupy są równe sumie różnic pomiędzy aktualnym saldem walutowego kredytu hipotecznego w CHF, a saldem hipotetycznego kredytu w PLN, opartego o stawkę WIBOR powiększoną o marżę kredytu udzielonego w tym samym czasie i na ten sam okres co kredyt w CHF i spłacanego przez kredytobiorcę zgodnie ze spłatami wykonanymi na kredycie w CHF. W rezultacie, przy obecnych parametrach rynkowych koszty Grupy z tytułu zawierania ugód wyniosłyby około 511 milionów złotych. Dla umów będących obecnie przedmiotem sporu Grupa dokonuje oceny w zakresie możliwej skłonności klientów do wycofania pozwu i zawarcia ugody, uwzględniając w tej ocenie relację korzyści możliwej do osiągnięcia przez klienta z ugody względem potencjalnej korzyści z pozwu (włącznie z kosztami prowadzenia pozwu) oraz oczekiwane rozstrzygnięcie sporu sądowego.

• scenariusz negatywny – jako możliwy do zaistnienia w sytuacji istotnego pogorszenia stanu otoczenia makroekonomicznego, w szczególności w zakresie znaczącego nasilenia i pogłębienia negatywnego trendu dotyczącego niekorzystnego orzecznictwa i sądów powszechnych dotyczących walutowych kredytów hipotecznych w CHF, liczba możliwych pozwów będzie dwukrotnie większa niż zakładana w scenariuszu bazowym, przy jednoczesnym większym prawdopodobieństwie w odniesieniu do niekorzystnych wyroków sądowych. Ponadto, w zakresie rozkładu prawdopodobieństwa możliwych rozstrzygnięć spraw spornych w tym scenariuszu Grupa założyła również wyższe prawdopodobieństwo stwierdzenia nieważności całej umowy walutowego kredytu hipotecznego w CHF (na poziomie 95% rozstrzygnięć – poziomy % bez zmian względem przyjętych w 2020 roku). W tym scenariuszu Grupa nie zakłada zawierania ugód z klientami.

Pomimo, iż temat ryzyka prawnego dotyczącego portfela kredytów w CHF jest jednym z kluczowych tematów w sektorze w ostatnich latach nadal historia danych dotycząca skali pozwów (w szczególności w zakresie wyroków prawomocnych), czy linia orzecznictwa sądowego w zakresie tego obszaru nie jest ustabilizowana. Wszystko powyższe powoduje, iż proces ustalenia poziomu rezerwy wymaga każdorazowo przyjęcia przez Grupę wielu eksperckich założeń w oparciu o profesjonalny osąd.

Kolejne orzeczenia oraz możliwe rozwiązania sektorowe, które będą się pojawiać na rynku polskim w odniesieniu do walutowych kredytów hipotecznych w CHF mogą mieć wpływ na kwotę rezerwy ustaloną przez Grupę i powodować konieczność zmiany poszczególnych założeń przyjętych w wyliczeniach. W związku z wyżej wymienioną. niepewnością możliwe jest, że kwota rezerwy ulegnie zmianie w przyszłości.

Kierując się powyższymi zasadami na dzień 31 grudnia 2021 roku Grupa dokonała alokacji łącznej kwoty rezerwy w kwocie 626,2 milionów złotych w następujący sposób:

1. 496 milionów złotych na obecne i przyszłe sprawy sporne dotyczące ekspozycji bilansowych ujęte jako element odpisów aktualizujących wartość należności kredytowych w korespondencji z „Wynik z tytułu odpisów na oczekiwane straty kredytowe” (345,1 milionów złotych na dzień 31 grudnia 2020 roku),
2. 130,2 milionów złotych na obecne i przyszłe spory prawne dotyczące ekspozycji spłaconych ujęte jako rezerwy w korespondencji z „Pozostałymi kosztami operacyjnymi” (91 milionów złotych na dzień 31 grudnia 2020 roku).

Podsumowanie ujęcia rezerwy na ryzyko prawne dotyczące walutowych kredytów hipotecznych w CHF w sprawozdaniu z sytuacji finansowej oraz rachunku zysków i strat przedstawiają poniższe tabele.

Grupa przeprowadziła analizę wrażliwości w odniesieniu do istotnych założeń wyliczenia rezerwy, gdzie zmiana poziomu poszczególnych parametrów miałaby następujący wpływ na kwotę rezerwy na ryzyko prawne walutowych kredytów hipotecznych w CHF.

Wpływ na poziom rezerwy w przypadku zmiany założeń (przy innych elementach wyliczenia niezmienionych):

Wpływ na poziom rezerwy w przypadku zmiany założeń (przy innych elementach wyliczenia niezmienionych):