46.3. Ryzyko prawne związane z walutowymi kredytami hipotecznymi w CHF

Przyjęta polityka rachunkowości

Grupa uznaje, iż ryzyko prawne dotyczące niespłaconego na dzień 31 grudnia 2022 roku portfela walutowych kredytów hipotecznych w CHF ma wpływ na oczekiwane przepływy pieniężne z tego portfela oraz na poziom oczekiwanej straty kredytowej w rozumieniu MSSF 9 możliwej do poniesienia przez Grupę.

W związku z powyższym, ocena ryzyka kredytowego portfela walutowych kredytów hipotecznych w CHF prowadzona jest w Grupie z uwzględnieniem ryzyka prawnego związanego z tym portfelem. Ze względu na niekorzystną linię orzeczniczą sądów, skutkującą wyższą oczekiwaną liczbą pozwów dotyczących walutowych kredytów hipotecznych w CHF oraz istotnym prawdopodobieństwem przegrania sprawy na dzień 31 grudnia 2022 roku, Grupa przyjęła, iż kredyty w przypadku których klient wniósł pozew oraz kredyty dla których prawdopodobieństwo sporu sądowego z klientem kształtuje się na poziomie wyższym niż 60% zaklasyfikowane zostają do Koszyka 3. Pozostałe kredyty (nie spełniające ww. kryterium) zaklasyfikowane zostały do Koszyka 2. Natomiast, w odniesieniu do spłaconego portfela walutowych kredytów hipotecznych w CHF Grupa stosuje MSR 37 i ujmuje rezerwy alokowane do tej części portfela w pozycji Rezerwy oraz Pozostałe koszty operacyjne, co zostało zaprezentowane odpowiednio w Nocie 36 oraz Nocie 13.

Charakterystyka portfela

Bank Pekao S.A. nie udziela kredytów w CHF dla ludności od 2003 roku. Niemal cały aktualny portfel kredytów w CHF dla ludności został przejęty przez Bank Pekao S.A. w procesie podziału przez wydzielenie Banku BPH S.A. (kredyty udzielone przed sierpniem 2006 roku).

Na dzień 31 grudnia 2022 roku Grupa posiadała portfel walutowych kredytów hipotecznych w CHF o łącznej wartości bilansowej brutto w kwocie 2 566 milionów złotych (tj. 538,2 milionów CHF) względem 2 716,5 milionów złotych tj. 610,7 milionów CHF) na dzień 31 grudnia 2021 roku.

Poniższe tabele przedstawiają strukturę i jakość portfela kredytów w CHF dla ludności:

Na dzień 31 grudnia 2022 roku średnie LTV dla portfela kredytów hipotecznych w CHF dla ludności należącego do Grupy wyniosło 33,3% (na 31 grudnia 2021 roku 35,3%), przy średnim wskaźniku LTV dla całego portfela kredytów hipotecznych wynoszącym 48,3% (na 31 grudnia 2021 roku 52,3%).

Postępowania sądowe związane z walutowymi kredytami hipotecznymi w CHF

W 2019 roku Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej „TSUE”) wydał orzeczenie w sprawie kredytu indeksowanego do CHF udzielonego przez inny bank, w którym dokonał wykładni przepisów dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 roku w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich na kanwie umowy kredytu indeksowanego do CHF. TSUE wskazał skutki uznania ewentualnej abuzywności klauzul przeliczeniowych przez sąd krajowy, nie badając jednocześnie w ogóle ewentualnej abuzywności postanowień umownych. TSUE nie przesądził, że w przypadku ustalenia przez sąd krajowy ewentualnej abuzywności automatycznie nastąpić powinno ustalenie przez sąd nieważności całej umowy. Ocena w tym zakresie pozostaje do rozstrzygnięcia przez sąd krajowy, przy czym TSUE nie wykluczył możliwości uzupełnienia luki powstałej w wyniku abuzywności klauzul przeliczeniowych za pomocą krajowych przepisów dyspozytywnych.

Orzeczenie TSUE stanowi ogólne wytyczne dla polskich sądów. Ostateczne rozstrzygnięcia podejmowane przez polskie sądy są dokonywane na podstawie przepisów UE interpretowanych zgodnie z wyrokiem TSUE, mając na uwadze przepisy prawa krajowego i analizę indywidualnych okoliczności każdej sprawy. Jednocześnie zasadnie można mówić o tym, że linia orzecznicza ukształtowała się w sposób niekorzystny, co skutkuje wydawaniem przez sądy wyroków ustalających nieważność umów kredytu i zasądzających na rzecz kredytobiorców zwrot spełnionych przez nich świadczeń.

Jak dotychczas nie doszło do podjęcia uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego odnoszącej się do kwestii objętych wnioskiem Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, a mianowicie odpowiedzi na następujące pytania:

1. czy postanowienia abuzywne odnoszące się do sposobu określania kursu waluty w umowie kredytu indeksowanego lub denominowanego mogą być zastąpione przez przepisy prawa cywilnego, bądź zwyczajowego,
2. czy w razie niemożliwości ustalenia wiążącego strony kursu waluty obcej w umowie kredytu denominowanego umowa może wiązać strony w pozostałym zakresie,
3. czy w razie niemożliwości ustalenia wiążącego strony kursu waluty obcej w umowie kredytu umowa może wiązać strony w pozostałym zakresie,
4. czy w sytuacji unieważnienia umowy kredytowej zastosowanie znajdzie teoria salda czy teoria dwóch kondykcji,
5. co jest momentem określającym rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia w przypadku, gdy bank występuje z roszczeniem względem kredytobiorcy o zwrot wypłaconego kredytu,
6. czy możliwe jest otrzymanie przez banki i kredytobiorców wynagrodzenia za korzystanie ze środków.

W ocenie Grupy orzeczenie Sądu Najwyższego może mieć doniosłość co do pytań ad. 4)-6), gdyż pozostałe kwestie zostały już przesądzone w orzeczeniach prejudycjalnych wydanych przez TSUE. Dodatkowo trzeba zauważyć, że nie jest pewne, czy i kiedy Izba Cywilna podejmie uchwałę w przedmiocie wyżej wymienionych pytań prawnych.

W dniu 7 maja 2021 roku podjęta została przez Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów uchwała, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej zagadnienia prawnego w sprawie III CZP 6/21, wskazująca, że;

• niedozwolone postanowienie umowne (art. 385(1) § 1 c.) jest od początku, z mocy samego prawa, dotknięte bezskutecznością na korzyść konsumenta, który może udzielić następczo świadomej i wolnej zgody na to postanowienie i w ten sposób przywrócić mu skuteczność z mocą wsteczną;
• jeżeli bez bezskutecznego postanowienia umowa kredytu nie może wiązać, konsumentowi i kredytodawcy przysługują odrębne roszczenia o zwrot świadczeń pieniężnych spełnionych w wykonaniu tej umowy (art. 410 § 1 w związku z art. 405 k.c.). Kredytodawca może żądać zwrotu świadczenia od chwili, w której umowa kredytu stała się trwale bezskuteczna.

Przedmiotowej uchwale nadano moc zasady prawnej wobec czego w zakresie rozstrzygniętych zagadnień jest ona wiążąca w innych sprawach rozpoznawanych przez sądy powszechne, jak również przez Sąd Najwyższy.

Aktualnie ukształtowała się niekorzystna dla Grupy linia orzecznicza polegająca na unieważnieniu umów i zasądzaniu zwrotu rat spłaconych przez kredytobiorców.

Ponadto, obserwowany jest trend związany z kierowaniem przez sądy powszechne zapytań dotyczących różnego rodzaju powstających wątpliwości do Sądu Najwyższego, jak również do TSUE, co również może wpływać na przyszłe kierunki orzecznictwa sądowego. Przykładem takiego ważnego orzeczenia jest wyrok TSUE z dnia 8 września 2022 roku wydany w połączonych sprawach C-80/21 do C-82/21, w którym TSUE odpowiedział na pytania prejudycjalne zadane przez Sąd Rejonowy dla Warszawy Śródmieścia w Warszawie w sprawie CHF. TSUE stwierdził:

1. Sąd krajowy nie może stwierdzić nieuczciwego charakteru nie całości warunku umownego, lecz jedynie jego elementu, który nadaje mu ów nieuczciwy charakter, jeżeli usunięcie takie sprowadzałoby się do zmiany treści tego warunku, który miałby wpływ na jego istotę. Oznacza to, że w zasadzie sąd krajowy jest ograniczony do stwierdzenia nieuczciwego charakteru całego warunku umowy.
2. Jeżeli sąd krajowy stwierdzi nieuczciwy charakter warunku umowy, co w danym przypadku skutkuje możliwością dalszego utrzymania w mocy obowiązywania całej umowy pomimo wyłączenia z niej nieuczciwych warunków, to sąd krajowy nie może zastąpić tych warunków przepisem krajowym o charakterze dyspozytywnym. Oznacza to, że sąd krajowy nie może zastosować w takim przypadku przepisów kodeksu cywilnego dotyczących przeliczania rat kursem średnim NBP.
3. Sąd krajowy po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru warunku umowy, nie jest uprawniony do zmiany treści tego warunku w celu utrzymania obowiązywania umowy, która nie może pozostać w mocy po usunięciu tego warunku, jeżeli dany konsument został poinformowany o skutkach nieważności umowy i zgodził się na konsekwencje tej nieważności. Oznacza, to, że jeżeli konsument zgodził się na skutki nieważności umowy (będąc o nich poinformowany), to sąd krajowy orzeczeniem nie może zmienić treści takiego warunku, tylko musi stwierdzić nieważność.
4. Biegu 10 letniego terminu przedawnienia roszczenia konsumenta o zwrot zapłaconych rat nie może się rozpocząć od chwili spełnienia każdego świadczenia w wykonaniu umowy (spłaty każdej raty), nawet jeżeli konsument nie był w stanie samodzielnie dokonać oceny nieuczciwego charakteru warunku umownego lub nie powziął wiedzy o nieuczciwym charakterze tego warunku i bez uwzględnienia, że umowa kredytu przewidywała znacznie dłuższy (30 letni) okres spłaty. Oznacza to, że bieg 10 letniego terminu przedawnienia roszczenia konsumenta o zwrot rat nie rozpoczyna się od dnia spłaty każdej raty. W praktyce należy przyjmować, że żadne roszczenia konsumenta o zwrot zapłaconych rat nie uległy przedawnieniu.

TSUE nadal nie wypowiedział się natomiast co do pytań prejudycjalnych dotyczących przedawnienia roszczenia banku wobec konsumenta (o zwrot wypłacanego kapitału, czy też ewentualnie o wynagrodzenia za korzystanie z kapitału), jak też co do przysługiwania w ogóle bankowi roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału. TSUE co do tych kwestii będzie orzekał najprawdopodobniej najwcześniej w połowie 2023 roku.

W dniu 16 lutego 2023 r. Rzecznik Generalny TSUE wydał na podstawie 252 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej opinię w sprawie C-520/21 w postępowaniu w którym Sąd Rejonowy dla Warszawy – Śródmieścia w Warszawie, I Wydział Cywilny zwrócił się z wnioskiem do TSUE o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, w którym TSUE zajmie stanowisko w przedmiocie tego czy w przypadku gdy umowa kredytu zawarta przez bank i konsumenta jest od początku nieważna z powodu zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych, strony oprócz zwrotu pieniędzy zapłaconych w wykonaniu tej umowy (bank – kapitału kredytu, konsument – rat, opłat, prowizji i składek ubezpieczeniowych) oraz odsetek ustawowych za opóźnienie od chwili wezwania do zapłaty, mogą domagać się także jakichkolwiek innych świadczeń.

W powyższej opinii Rzecznik Generalny TSUE doszedł do wniosku, iż art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, należy interpretować w ten sposób, że:

• przepisy nie stoją na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą w przypadku uznania, iż umowa kredytu zawarta przez konsumenta i bank jest od początku nieważna z powodu zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych, konsument, oprócz zwrotu pieniędzy zapłaconych na podstawie tej umowy oraz zapłaty odsetek ustawowych za opóźnienie od chwili wezwania do zapłaty, może w następstwie takiego uznania domagać się od banku także dodatkowych świadczeń. Do sądu krajowego należy przy tym ustalenie, w świetle prawa krajowego, czy konsumenci mają prawo dochodzić tego rodzaju roszczeń oraz jeżeli tak jest, rozstrzygnięcie o ich zasadności.
• przepisy stoją na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą w przypadku uznania, iż umowa kredytu zawarta przez konsumenta i bank jest od początku nieważna z powodu zawarcia w niej nieuczciwych warunków umownych, bank, oprócz zwrotu pieniędzy zapłaconych na podstawie tej umowy oraz zapłaty odsetek ustawowych za opóźnienie od chwili wezwania do zapłaty, może w następstwie takiego uznania domagać się od konsumenta także dodatkowych świadczeń.

Do dnia 31 grudnia 2022 roku przeciwko Grupie wpłynęło 2 922 indywidualnych spraw sądowych dotyczących walutowych kredytów hipotecznych w CHF (w tym 2 485 spraw dotyczących umów aktywnych na moment złożenia pozwu), które zostały udzielone w latach ubiegłych o łącznej wartości przedmiotu sporu w kwocie 916 milionów złotych (na dzień 31 grudnia 2021 roku liczba spraw wynosiła 1 591, a odpowiadająca im wartość przedmiotu sporu 459 milionów złotych). Główna przyczyna sporu wskazywana przez powodów dotyczy kwestionowania zapisów umowy kredytu w zakresie stosowania przez Grupę kursów przeliczeniowych i skutkuje roszczeniami dotyczącymi orzeczenia częściowej lub całkowitej nieważności umów kredytowych. W 2022 roku Grupa w sprawach z powództwa kredytobiorców otrzymała 578 niekorzystnych wyroków sądowych, w tym 95 wyroków mających charakter prawomocny oraz 24 korzystnych wyroków sądowych, w tym 5 mające charakter prawomocny (w 2021 roku: 124 niekorzystne wyroki sądowe, w tym 19 wyroków mających charakter prawomocny oraz 11 korzystnych wyroków sądowych, w tym 4 mające charakter prawomocny).

Łączna liczba pozwów (w podziale na aktywne i spłacone na datę wniesienia pozwu) w poszczególnych latach zaprezentowana została w tabeli poniżej:

Rezerwa związana z walutowymi kredytami hipotecznymi w CHF – założenia i metodyka wyliczeń

Wyliczenie rezerwy przeprowadzone przez Grupę na dzień 31 grudnia 2022 roku opierało się na oszacowaniu oczekiwanej straty Grupy wynikającej z możliwej materializacji ryzyka prawnego kredytów hipotecznych w CHF. Przeprowadzony przez Grupę szacunek obejmuje poniższe kluczowe elementy:

1. łączna liczba spraw spornych
   Grupa dokonała aktualizacji prognozy oczekiwanej liczby przyszłych pozwów stosując metody statystyczne oraz uwzględniając obserwowany trend wzrostowy, zarówno w liczbie napływających pozwów, jak również wydawanych zaświadczeń o historii spłat kredytu (mających charakter wskaźnika wyprzedzającego w stosunku do przyszłych pozwów). Grupa oszacowała, iż łącznie, tj. licząc pozwy, które zostały i zostaną wniesione przez kredytobiorców przeciwko Bankowi, sporem sądowym może zostać objętych około 12 tysięcy umów kredytowych z około 41 tysięcy umów kredytowych aktywnych lub całkowicie spłaconych w ciągu ostatnich 10 lat (w tym około 10 tysięcy spraw będzie dotyczyć umów aktywnych z około 19 tysięcy umów kredytowych aktywnych na dzień 31 grudnia 2022 roku), a zjawisko napływu pozwów może pozostać istotne do końca 2028 roku. Zgodnie z opinią zewnętrznej kancelarii prawnej, dla kredytów indeksowanych, udzielanych oryginalnie przez Bank Pekao S.A., Grupa ocenia prawdopodobieństwo uznania zapisów umownych za abuzywne jako znikome, ponieważ stosowana klauzula indeksacyjna opierała się na średnim kursie NBP, a nie tabeli kursowej Banku. W efekcie Grupa nie oczekuje napływu pozwów dla takich umów w przyszłości, a dla pozwów istniejących (5 sztuk) nie tworzy rezerwy indywidualnej, Jednocześnie dla umów spłaconych 10 lat temu lub wcześniej (tzn. nieaktywnych na koniec 2012 roku) Grupa przyjmuje możliwość skutecznego podniesienia zarzutów powodujących oddalenie roszczenia i również nie oczekuje napływu pozwów dla takich umów w przyszłości. Znajduje to potwierdzenie w dotychczasowej praktyce: skala spraw spornych dotyczących pozostałej części populacji udzielonych kredytów jest znikoma. W rezultacie, całość prognozy przyszłych pozwów dotyczy kredytów denominowanych kredytów aktywnych lub całkowicie spłaconych w ciągu ostatnich 10 lat. Grupa szacuje, że około 47% (w tym około 71% dla umów aktywnych i 16% dla spłaconych) z łącznej udzielonej kwoty takich kredytów, wynoszącej 2,3 mld CHF, jest lub może być objęte sporem (względem 15% na koniec 2021 roku).
2. prawdopodobieństwo przegrania sprawy sądowej
   Zgodnie z opinią zewnętrznej kancelarii prawnej, dla kredytów denominowanych, nabytych przez Grupę w wyniku przejęcia (podziału przez wydzielenie) Banku BPH, Grupa szacuje prawdopodobieństwo uznania zapisów umownych za abuzywne na poziomie minimum 95% (względem minimum 90% na koniec 2021 roku).
3. możliwe skutki finansowe
   Grupa przyjmuje następujące możliwe rozstrzygnięcia sporu sądowego:
   • unieważnienie całej umowy walutowego kredytu hipotecznego w CHF w efekcie uznania klauzuli waloryzacyjnej za niedozwoloną, które to rozstrzygnięcie uznaje za najbardziej prawdopodobne (powyżej 95%);
   • uznanie, że klauzule zawarte w umowie kredytowej stanowią niedozwolone postanowienia umowne skutkujące ustaleniem salda kredytu w PLN oraz pozostawienie oprocentowania kredytu w oparciu o stawkę SARON/LIBOR (tzw. „odfrankowienie”);
   • uznania klauzuli waloryzacyjnej za abuzywną i zastąpienia w jej treści tabeli kursowej Banku przez kurs średni NBP;
   • oddalenia powództwa.

   Grupa zaktualizowała oczekiwania obejmujące rozkład prawdopodobieństwa możliwych rozstrzygnięć oraz wysokość oczekiwanych skutków finansowych w razie przegrania sprawy sądowej, biorąc pod uwagę statystyki dla spraw spornych toczących się obecnie. W szczególności, udział unieważnienia umowy kredytowej w możliwych scenariuszach rozstrzygnięć przekroczył 95% (względem 80% na koniec 2021 roku). Ponadto, Grupa zakłada możliwość zawierania z kredytobiorcami ugód pozasądowych, skutkujących przewalutowaniem kredytu na PLN. Zgodnie z przyjętym podejściem, oferta ugody będzie przedstawiana kredytobiorcom posiadającym aktywne umowy i będącym w sporze z Grupą i może obejmować wariant rekalkulacji kredytu tak, jak gdyby był oryginalnie udzielony w PLN (zgodnie z propozycją Przewodniczącego UKNF). Szacunek skutków finansowych uwzględnia oczekiwaną skłonność kredytobiorców do korzystania z ugód, zależną od relacji korzyści z zawarcia ugody do potencjalnej korzyści wynikającej z kontynuowania sporu sądowego.

Pomimo, iż temat ryzyka prawnego dotyczącego portfela kredytów w CHF jest jednym z kluczowych tematów w sektorze bankowym w ostatnich latach nadal historia danych dotycząca skali pozwów (w szczególności w zakresie wyroków prawomocnych) nie jest wystarczająca. Wszystko powyższe powoduje, iż proces ustalenia poziomu rezerwy wymaga każdorazowo przyjęcia przez Grupę wielu eksperckich założeń w oparciu o profesjonalny osąd.

Kolejne orzeczenia oraz możliwe rozwiązania sektorowe, które będą się pojawiać na rynku polskim w odniesieniu do walutowych kredytów hipotecznych w CHF mogą mieć wpływ na kwotę rezerwy ustaloną przez Grupę i powodować konieczność zmiany poszczególnych założeń przyjętych w wyliczeniach. W związku z wyżej wymienioną. niepewnością możliwe jest, że kwota rezerwy ulegnie zmianie w przyszłości.

Rezerwa związana z walutowymi kredytami hipotecznymi w CHF – wyniki i alokacja

Na dzień 31 grudnia 2022 roku poziom rezerwy na wyżej wymienione ryzyko prawne związane z umowami kredytów hipotecznych walutowych w CHF oszacowanej przez Grupę wynosił 2 198 milionów złotych i wzrósł o 1 572 milionów złotych względem poziomu tych rezerw na dzień 31 grudnia 2021 roku. W efekcie, poziom rezerwy na dzień 31 grudnia 2022 roku stanowi około 35% łącznego wolumenu udzielonych kredytów denominowanych do CHF, aktywnych lub całkowicie spłaconych w ciągu ostatnich 10 lat (względem około 11% na dzień 31 grudnia 2021 roku). Dla umów aktywnych alokowana rezerwa odpowiada 55%, a dla umów spłaconych 10% udzielonej kwoty. W szczególności, łączny wpływ na wynik finansowy w IV kwartale 2022 roku z tytułu dotworzenia rezerw na kredyty w CHF, uwzględniając wzrost odpisów kredytowych, wzrost rezerwy na ryzyko prawne oraz rozwiązanie rachunkowości zabezpieczeń, wyniósł około 1,2 mld złotych.

Głównymi przyczynami wzrostu poziomu rezerwy na 31 grudnia 2022 roku względem roku poprzedniego są:

• aktualizacja oczekiwanej liczby spraw spornych, mająca swoje źródło w obserwowanej kontynuacji rosnących trendów napływających spraw spornych i wydawanych zaświadczeń dotyczących historii spłat kredytu, a także uwzględniająca możliwy wpływ zmian otoczenia prawnego, w tym opinii Rzecznika Generalnego TSUE, na skłonność kredytobiorców do wchodzenia w spór sądowy z Grupą, oraz
• zwiększenie prawdopodobieństwa możliwych negatywnych rozstrzygnięć sporu, wynikające z bardziej niekorzystnej dla banków linii orzeczniczej, w której dominujący i rosnący udział w ogóle rozstrzygnięć ma unieważnienie umowy kredytu.

Powyższa kwota obejmuje rezerwę na indywidualne istniejące sprawy sądowe, których stroną jest Grupa oraz rezerwę portfelową na pozostałe umowy walutowych kredytów hipotecznych w CHF, które są obciążone ryzykiem prawnym uznania klauzul o charakterze przeliczeniowym z abuzywne. Ponadto, Grupa dokonała alokacji łącznej kwoty rezerwy na element odpisów aktualizujących wartość należności kredytowych (w korespondencji z pozycją „Wynik z tytułu odpisów na oczekiwane straty kredytowe”) oraz element rezerwy na sprawy sporne (w korespondencji z pozycją „Pozostałe koszty operacyjne”).

Podsumowanie ujęcia rezerwy na ryzyko prawne dotyczące walutowych kredytów hipotecznych w CHF w sprawozdaniu z sytuacji finansowej oraz rachunku zysków i strat przedstawiają poniższe tabele.

Analiza wrażliwości

Grupa przeprowadziła analizę wrażliwości w odniesieniu do istotnych założeń wyliczenia rezerwy, gdzie zmiana poziomu poszczególnych parametrów miałaby następujący wpływ na kwotę rezerwy na ryzyko prawne walutowych kredytów hipotecznych w CHF.

Wpływ na poziom rezerwy w przypadku zmiany założeń (przy innych elementach wyliczenia niezmienionych):